کیش و مات مغز متفکر القاعده

پس از ۱۱ سال از کشته شدن، اسامه بن لادن، بنیانگذار شبکه تروریستی القاعده در خاک پاکستان، آمریکایی‌ها این بار نفر دوم این گروه را در افغانستان مورد هدف قرار دادند. جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا در سخنانی به ارائه توضیحاتی درباره حمله پهپادی روز یکشنبه به هدفی در کابل، پایتخت افغانستان گفت که این کشور أیمن الظواهری، رهبر گروه تروریستی القاعده را در افغانستان کشته است. چرا که به اذعان بایدن، الظواهری باعث کشته‌شدن بسیاری از آمریکایی‌ها در حملات مختلف شده بود. بایدن با بیان اینکه الظواهری عمیقاً در برنامه ریزی حمله یازدهم سپتامبر ۲۰۰۱ شرکت داشت، گفت که او برای چندین دهه مغز متفکر حملات به آمریکایی‌ها بود و ردپایی از قتل و خشونت علیه شهروندان آمریکایی پشت سرش داشت. رئیس جمهور آمریکا تاکید کرد که اکنون عدالت برقرار شده است و این سرکرده تروریست‌ها دیگر وجود ندارد.

منابع مطلع آمریکایی درباره جزئیات این حمله گفته‌اند که سرکرده القاعده در خانه یکی از دستیاران ارشد سراج‌الدین حقانی، وزیر امور داخله طالبان هدف قرار گرفت و از موشک «هِل‌فایر» برای این حمله استفاده شده است. به گفته این منابع، این اولین حمله در افغانستان از زمان خروج نیرو‌های آمریکایی در سال گذشته و یک پیروزی تبلیغاتی بزرگ برای تلاش‌های دولت بایدن در مبارزه با تروریسم است. گفته می‌شود که این حمله توسط سازمان «سیا» انجام شده است و تلفات غیرنظامی در پی نداشت.

مغز متفکر القاعده

ایمن الظواهری در سال ۱۹۵۱ در خانواده طبقه متوسط در مصر متولد شد که در میان آن‌ها پزشک و علمای زیادی بودند. الظواهری بعد از فارغ التحصیلی از دانشکده پزشکی دانشگاه عین شمس به عنوان جراح عمومی کار می‌کرد. او که ۱۴ سالگی به گروه اخوان المسلمین پیوست و پس از مدتی به عضویت گروه حرکت جهاد اسلامی مصر درآمد و براساس برخی منابع رسانه‌ای در تاسیس گروه الجهاد مصر سهیم بود. پس از ترور انور سادات، رئیس‌جمهور وقت مصر، وی و همفکرانش در عملیات پلیسی و امنیتی در مصر دستگیر و محاکمه شدند. در دادگاه از آنجا که وی مسلط به زبان انگلیسی بود به عنوان سخنگوی زندانیان جهاد اسلامی مصر انتخاب شد. پس از آزادی از زندان از مصر خارج و همراه مجاهدین عرب که در افغانستان مشغول جنگ با شوروی بودند پیوست و در آنجا با اسامه بن لادن سعودی آشنا شد و در آنجا بود که شبکه القاعده پایه‌ریزی شد.

ایمن الظواهری که از زمان تاسیس القاعده، نفر دوم این گروه تروریستی به شمار می‌رفت، پس از کشته شدن بن لادن در سال ۲۰۱۱ توسط آمریکاییها، به عنوان رهبر القاعده انتخاب شد و در مدت ۱۱ سال گذشته همه گروه‌های تحت فرمان خود در کشور‌های مختلف را هدایت می‌کرد. او به همراه بن لادن، در بسیاری از اقدامات تروریستی در دهه‌های گذشته در مناطق مختلف دنیا نقش مهمی داشته است و به نوعی گفته می‌شود طراح اصلی و مغز متفکر این حملات بوده است. براساس گزارشها، الظواهری دستور حملاتی نظیر انفجار سفارت مصر در سال ۱۹۹۵ در اسلام آباد پایتخت پاکستان را داد و نقش بارزی در یک سری هماهنگ از انفجار‌ها علیه سفارتخانه‌های آمریکا در سال ۱۹۹۸ در شرق آفریقا ایفا کرد. او ۱۰ کتاب دارد که از طریق آن‌ها بنیان رویکرد خشونت آمیز و تئوری تروریسم را پی‌ریزی کرد. ایمن الظواهری که به عنوان یکی از مخوف‌ترین تروریست‌ها در جهان شناخته می‌شد، آمریکا برای دستگیری او پاداش ۲۵ میلیون دلاری اختصاص داده بود، اما به دلیل زندگی مخفیانه‌ای که داشت هیچ کس اطلاعاتی از مخفیگاه او نداشت.

الظواهری در یکسال گشذته که طالبان قدرت را در افغانستان به دست گرفت، به نوعی سکوت اختیار کرده بود و به ندرت در رسانه‌ها ظاهر می‌شد و خبری از بیانیه‌های تند او نیز نبود. الظواهری در زمانی که بحران سوریه شروع شد و تروریست‌ها از سراسر جهان به این کشور سرازیر شدند، همواره با بیانیه‌های تند خود تکفیری‌ها را برای سرنگونی دولت سوریه تشویق می‌کرد. گروه‌های تحت امر القاعده که در یک دهه گذشته بیشتر در سوریه متمرکز بودند، با فروکش کردن بحران سوریه، تمرکز خود را در سایر کشور‌های منطقه گذاشتند. اکنون القاعده در لیبی، نیجریه و یمن نقش فعالی دارد و به ویژه در یمن تروریست‌های القاعده با حمایت‌های مالی عربستان سعودی، با جنبش انصارالله مبارزه می‌کنند. هر چند فعالیت این گروه در ابتدای جنگ یمن مخفیانه بود، اما در میانه جنگ، سرکرده‌های القاعده و داعش حضور خود را علنی کردند و گفتند که در مناطق مختلف یمن با انصارالله مبارزه می‌کنند.

اکنون با کشته شدن الظواهری بحث جانشینی او در راس القاعده نیز مطرح است و باتوجه به اینکه بن لادن و الظواهری به عنوان بنیانگذاران القاعده کشته شده‌اند معلوم نیست چه سرنوشتی در انتظار این گروه خواهد بود. اگرچه چند سال پیش برخی مدعی بودند که پسر بن لادن، ممکن است در آینده رهبری القاعده را به دست بگیرد، اما با کشته شدن او توسط آمریکاییها، اکنون تعیین جانشینی الظواهری در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. از آنجا که در یک دهه گذشته همه سرکرده‌های القاعده و حتی داعش توسط آمریکا کشته شده‌اند، نشان می‌دهد همه این افراد زیر رصد اطلاعاتی آمریکا قرار دارند و این کشور در صورت نیاز می‌تواند آن‌ها را مورد هدف قرار دهد؛ لذا اینکه کسی حاضر می‌شود در شرایط کنونی رهبری القاعده را به دست بگیرد، نیز سوالی است که طی روز‌های آینده پاسخ آن مشخص خواهد شد.

واکنش‌ها به کشته شدن الظواهری

کشته شدن الظواهری واکنش‌هایی را در جهان به همراه داشته است. ذبیح الله مجاهد، سخنگوی طالبان با تایید حمله هواپیمای بدون سرنشین آمریکایی به یک منزل مسکونی در کابل، گفت که این حمله به هر هدف و بهانه‌ای که انجام شده باشد، از طرف طالبان محکوم است و این گروه آن را خلاف اصول بین‌المللی و سرپیچی از توافق‌نامه دوحه می‌داند. سخنگوی طالبان تأکید کرد که این رفتار نشان‌دهنده تکرار تجربه‌های ناکام ۲۰ سال گذشته آمریکا و خلاف منافع افغانستان و منطقه است. به گفته طالبان، تکرار چنین اقداماتی، به فرصت‌های موجود آسیب می‌رساند. وزارت خارجه عربستان سعودی هم در بیانیه‌ای از این موضوع استقبال کرد. در بیانیه سعودی آمده است، الظواهری یکی از سرکردگان تروریسم است که طراحی و اجرای عملیات‌های تروریستی نفرت‌انگیر در آمریکا، عربستان سعودی و تعداد دیگری از کشور‌های جهان را رهبری کرد. این عملیات‌ها منجر به کشته شدن هزاران بی‌گناه از تابعیت‌ها و دین‌های مختلف از حمله شهروندان سعودی شد. سعودی‌ها درحالی کشته شدن الظواهری را به فال نیک گرفته‌اند که در سه دهه گذشته بزرگترین حامی این گروه در جهان بودند و حتی بنیانگذار آن تبعه عربستان بود. اکنون نیز در یمن، سعودی‌ها میلیون‌ها دلار ماهانه به تروریست‌های القاعده پول تزریق می‌کنند تا بتوانند در عرصه میدانی پیروزی‌هایی را در مقابل انصارالله کسب کنند.

اگرچه طالبان کشته شدن الظواهری در خاک افغانستان را نقض توافقات دوحه می‌داند، اما بر اساس این توافق که بین واشنگتن و طالبان در فوریه ۲۰۲۰ انجام شد، این گروه متعهد شده بود از فعالیت القاعده در مناطق تحت کنترل خود و دولت مرکزی افغانستان جلوگیری کند. اما با این حال حضور الظواهری در کابل نشان داد که طالبان به تعهداتش عمل نکرده است و جو بایدن نیز در سخنرانی خود به آن اشاره کرد.

موضوع مهمی که در کشته شدن الظواهری می‌توان به آن اشاره کرد این است که احتمالاً اجرای این حمله طی توافقات پشت پرده بین طالبان و واشنگتن انجام شده است. باتوجه به اینکه حمله به کابل، دقیقا چند روز پس از توافقات طالبان و مقامات کاخ سفید برای آزادسازی بخشی از دارایی‌های افغانستان انجام شد، این گمانه وجود دارد که طالبان در ازای دریافت دارایی‌های ارزی که در شرایط کنونی به شدت به آن نیاز دارد، ناچار تن به خواسته آمریکا داده و اطلاعاتی از الظواهری را در اختیار آن‌ها گذاشته است و به عبارتی، بده و بستانی بین طالبان و واشنگتن در این زمینه انجام شده است. چرا که آمریکا از ۱۱ سال پیش دنبال یافتن مقر الظواهری بود و حتی در این مدت نیز هزاران نیروی آمریکایی در خاک افغانستان حضور داشتند، اما نتوانسته بودند اطلاعاتی از مخفیگاه او به دست بیاورند. اما اکنون که یکسال است خاک افغانستان را ترک کرده‌اند، به یکباره و از هزاران فرسنگ دورتر از افغانستان مقر الظواهری را به راحتی کشف کرده و با یک حمله آنرا کشته‌اند. از طرفی، طالبان هم در واکنش به این رخداد، تنها حمله پهپادی به کابل را که به گفته این گروه نقض تمامیت ارضی افغانستان است را محکوم کرده نه کشته شدن الظواهری.